Zespół jelita nadwrażliwego (IBS) należy do czynnościowych chorób przewodu pokarmowego stanowiących częstą przyczynę wizyt pacjentów w gabinetach lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, jak również specjalistów – gastrologów.

Czynnikami wyzwalającymi objawy choroby są przede wszystkim stres i zła dieta. Walka z zespołem jelita drażliwego to wyzwanie zarówno dla chorego, jak i również lekarza. Podstawową zasadą leczenia jest utrzymywanie diety, którą określa specjalista (powinna być indywidualnie dobierana). Ważne jest, aby w codziennej diecie unikać kawy, czekolady czy też tłuszczu, ponieważ są to produkty, które organizm „źle znosi".

Dieta chorego nie musi być bardzo drastyczna - powinna być pozbawiona niezdrowych elementów i zawierać dużo błonnika wspomagającego perystaltykę jelit.

Kolejną bardzo istotną sprawą jest dzienny harmonogram posiłków - jedzenie małych ilości pokarmu w małych odstępach czasowych to ważna i często pomijana kwestia w tego typu schorzeniach. Każdy duży, syty posiłek może tylko zaostrzyć objawy.

Zespół jelita drażliwego charakteryzuje się bólem lub dyskomfortem w obrębie jamy brzusznej, powiązanym ze zmianami w rytmie lub charakterze wypróżnień. Pierwotna przyczyna wywołująca zespół jelita nadwrażliwego nie jest znana. U 70-90% wszystkich chorych występują zaburzenia osobowości, niepokój lub objawy depresji. IBS dwukrotnie częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn, a szczyt zachorowań przypada między 30 a 50 rokiem życia.

Do głównych objawów zespołu jelita drażliwego należą bóle brzucha, biegunka i /lub zaparcie stolca. Wspomniane objawy mogą występować w dowolnej okolicy brzucha, ale najczęściej dotyczą podbrzusza i lewego dołu biodrowego. Bóle są opisywane jako ostre, skurczowe i nękające (mimo to prawie nigdy nie budzą chorego w nocy). Po wypróżnieniu lub oddaniu gazów, następuje charakterystyczna ulga. Biegunkę chorzy opisują jako zwiększenie częstości oddawania i/lub zmniejszenie konsystencji stolca (mogą być wodniste lub półpłynne, ale rzadko dochodzi do zwiększenia ich objętości). Częstsze wypróżnienia, poprzedzone dość gwałtownym parciem, występują po posiłkach, stresie psychicznym i w godzinach porannych. Inna grupa chorych nie ma biegunki, lecz zaparcie stolca. Częstość wypróżnień jest u nich zmniejszona, a twardy - przypominający niekiedy „kozie bobki” - stolec oddawany jest z wysiłkiem (wymaga parcia). Po oddaniu stolca wiele osób ma uczucie niepełnego wypróżnienia. U części chorych występuje naprzemiennie biegunka i zaparcie stolca.

Wśród innych objawów istotne znaczenie mają:

- wzdęcia brzucha

- domieszka śluzu w kale

Wzdęcia zależą od gromadzących się w jelitach gazów, chociaż ich ilość nie musi być większa niż u osób zdrowych. Niektórzy chorzy mają szczególne problemy z gazami jelitowymi i wtórnymi objawami, takimi jak odbijanie i wiatry. Z objawów górnego odcinka przewodu pokarmowego występują nudności, wymioty i zgaga, a z objawów ogólnych - bóle głowy i uczucie zmęczenia. Poza tym pacjentki skarżą się na zaburzenia miesiączkowania i częstomocz.

Przebieg zespołu jelita drażliwego jest przewlekły i nawracający. W zależności od rodzajów dominujących objawów, można wyróżnić kilka postaci: biegunkową, zaparciową i mieszaną.

Wolna od bólu biegunka nie jest obecnie zaliczana do tego zespołu z powodu odmiennych mechanizmów patofizjologicznych.

Biorąc pod uwagę wyłącznie kryteria kliniczne, na zespół jelita drażliwego pozytywnie wskazują:

1. Stałe lub nawracające bóle brzucha:

   1. nasilone przez posiłek

   2. łagodzone wypróżnieniem

   3. połączone z częstymi i luźniejszymi wypróżnieniami

   4. niewystępujące w nocy

2. Wzdęcia brzucha

3. Skąpe wypróżnianie (zarówno przy biegunce, jak i zaparciu)

4. Domieszka śluzu w kale

5. Uczucie niepełnego wypróżnienie

6. Związek objawów ze stresami

W początkowej fazie zespołu jelita drażliwego, okresy objawowe są często przedzielone długimi okresami, gdy pacjent nie odczuwa żadnych dolegliwości. Zazwyczaj taki schemat dolegliwości występuje przez wiele lat, choć u części pacjentów dochodzi do progresji objawów chorobowych. U pacjentów z zespołem jelita drażliwego często spotyka się objawy towarzyszące, które budzą niepokój pacjentów i mogą sugerować równoczesne istnienie dodatkowej choroby.
Objawy te mogą dotyczyć przewodu pokarmowego (zgaga, nudności, utrudnienie połykania), ale często wynikają z innych dolegliwości (bóle głowy, pleców, zawroty głowy, zaburzenia miesiączkowania u kobiet, częste lub bolesne oddawanie moczu, przyśpieszenie czynności i uczucie kołatania serca, zaburzenia snu, zmęczenie, zaburzenia koncentracji).

Istnieją dowody na to, że im więcej jest takich, przypominających nerwicowe skargi objawów chorobowych, tym większe jest prawdopodobieństwo, że pacjent cierpi na zespół jelita drażliwego. Nie należy jednak zapominać, że u pacjenta z zespołem jelita drażliwego może również występować inna choroba. Dlatego zawsze, zwłaszcza przy zmianie charakteru dolegliwości, należy tę możliwość brać pod uwagę.

Objawy przemawiające za rozpoznaniem zespołu jelita nadwrażliwego:

• mniej niż 3 wypróżnienia tygodniowo

• więcej niż 3 wypróżnienia dziennie

• stolce luźne lub wodniste

• konieczność parcia na stolec w celu wypróżnienia

• nagłe parcie na stolec (nagła potrzeba wypróżnienia)

• uczucie niepełnego wypróżnienia

• wydalanie śluzu ze stolcem

• uczucie pełności w jamie brzusznej, wzdęcie lub powiększenie obwodu brzucha

U wielu chorych cierpiących na IBS występuje szereg objawów dotyczących górnego odcinka przewodu pokarmowego. Na podstawie wywiadu oraz badania przedmiotowego określa się obecność objawów alarmujących i czynników ryzyka choroby organicznej.

Objawy alarmujące i czynniki ryzyka chorób organicznych:

- utrata masy ciała

- krwawienie z przewodu pokarmowego

- niedokrwistość

- gorączka

- regularne dolegliwości nocne

- krótki czas występowania objawów

- nagły początek dolegliwości

- wystąpienie objawów po 50 roku życia

- nieswoiste choroby zapalne jelit, rak jelita grubego lub celiakia w wywiadzie rodzinnym

- pobyty w rejonach endemicznego występowania chorób pasożytniczych 

Zalecenia dietetyczne wydają się pierwszoplanową metodą leczniczą IBS. W postaci wzdęciowej zalecana jest redukcja trudno trawionych węglowodanów - fruktozy i sorbitolu - a także ograniczenia spożycia wieprzowiny i fasoli. W porównaniu do diety niskobłonnikowej, bogata w błonnik dieta zwiększa produkcję gazów w jelitach (z tego powodu u wielu pacjentów należy wprowadzić ograniczenie spożycia fasolki, cebuli, selerów, marchewki czy bananów). Z drugiej jednak strony, chorzy mogą odnieść korzyści ze stosowania diety bogatej w błonnik pokarmowy - przede wszystkim zmniejszenie zaparć. Zaleca się spożywanie otrąb pszennych - 1-2 łyżek stołowych (2-3 x dziennie), rozpoczynając od mniejszych dawek.

Jednym z zaleceń dla chorych na zespół jelita drażliwego jest aktywność fizyczna - odpowiednio dobrana (daleka od skrajności, gdyż bardzo intensywny wysiłek fizyczny może spowodować zwiększenie perystaltyki jelit). Wskazana jest aktywność na świeżym powietrzu - spacery, nordic walking, pilates czy joga,. Takie formy aktywności pozwolą nie tylko na dotlenienie organizmu, ale też wzmocnią odporność na stres i uwolnią witaminę D.

Podstawą leczenia IBS jest dobra współpraca między lekarzem a chorym. Z chwilą ustalenia rozpoznania, trzeba wyjaśnić choremu przyczynę objawów i zapewnić go, że nie jest poważnie chory (i podkreślić, że nie jest to choroba nowotworowa). Na obraz tego typu dolegliwości mogą wpływać liczne czynniki – posiłki, stres czy zażywane leki.

Interakcja ośrodkowego układu nerwowego i przewodu pokarmowego tłumaczy wpływ stresu lub emocji na występowanie i nasilenie objawów. Jeśli diagnoza budzi wątpliwości, należy udać się do specjalisty.

Monika Ostasiewicz
Specjalista medycyny rodzinnej